Sandžaki govor

Alija Džogović: NAUČNI RAD NA PODRUČJU BOSANSKOG JEZIKA

Ovaj tekst ima za cilj da ukaže na dijalekatske specifičnosti i lingvističku situaciju sandžačkih govora u kontekstu susjednih dijalekata i bosanskog jezičkog standarda.

Sa aspekta dijalektologije govori Sandžaka pripadaju većim dijelom tipu istočnohercegovačkih govora i drugim dijelom tipu zetsko-sjeničkih govora, prvenstveno po svojim fonološkim, fonetskim i morfološkim specifičnostima. Međutim, i po ovim osobinama i lokalnim karakteristikama, te po leksičkom fondu i njegovom orijentalno-domaćem koloritu koji danas predstavlja poseban sandžački jezički standard, ovi se govori mogu smatrati zasebnim, a pokazuju i punu izdiferenciranost od susjednih lokalnih govora.

Govorne izoglose Sandžaka poklapaju se, uglavnom, sa političko-teritorijalnim granicama ove oblasti i, u izvjesnom smislu, predstavljaju lingvističku i dijalektološku posebnost. Granice sandžačkih govora poklapaju se i sa etničkim areama i etničkom situacijom iz dalje i bliže prošlosti.

Dijalektološke analize pokazuju da i istočniji govori, pored svojih štokavskih, zetsko-sjeničkih osobina, u velikoj mjeri pokazuju i osobine bosanskohercegovačkih govora. Prvo, što je zapadna i jugozapadna varijanta sandžačkih govora koja pripada istočnohercegovačkom dijalektu bila uticajnija, drugo, poslije 1876. godine, ali i kasnije poslije svakog rata ili političkih promjena, stanovništvo iz istočnih bosanskohercegovačkih oblasti selilo se dublje prema Sandžaku, ovdje se naseljavalo ili duže vrijeme zadržavalo na putu prema Orijentu. Ovo stanovništvo uticalo je svojim jezičkim korpusom na sandžačke govore.

Prema oficijelnoj dijalektološkoj karti štokavskog narječja, sandžački govori
u širem smislu ulaze u okvire sljedećih dijalekata: istočnohercegovačkog (oblast
zapadno od linije Sjenica – Brodarevo – Bijelo Polje) i zetsko-sjeničkog (istočno
i južno od pomenute linije). Ipak, govor Sandžaka, po svojim glavnim osobinama
i istorijskom razvitku, je kompaktan. Međutim, po nekim specifičnostima sandžački jezički korpus čini nekoliko lokalnih govora ili posebnih dijalekatskih areala, kao:
1. zapadno i jugozapadno sandžački govorni tip (Pljevlja, Brodarevo, Prijepolje,
Priboj, Nova Varoš);
2. centralni sandžački govorni tip (Bijelo Polje, Berane – odnosno Gornji i Donji
Bihor);
3. jugoistočni govorni tip (Plav, Gusinje);
4. sjeveroistočni govorni tip (Sjenica, Novi Pazar);
5. istočni govorni tip (Rožaje, Tutin, Poibarje do Ribarića).

Ova podjela sandžačkih govora na govorne tipove može se smatrati uslovnom s obzirom da se njihove govorne osobine višestruko prepliću i može biti rizično u naučnom pogledu ako bi se među njima povlačile neke »tvrde« granice. Ovdje se, uglavnom, može govoriti o dijalekatskim izoglosama i lokalnim specifičnostima. Za određivanje pravaca kojima se pružaju izoglose lokalnih sandžačkih govora potrebna su sistematska istraživanja u ovoj oblasti lingvističkih disciplina i potvrđivanja dosadašnjih naučnih rezultata.

U većem dijelu sandžačkih govora fonološki sistem je uglavnom ujednačen i karakteriše ga jedan broj fonema. Neke izuzetke nalazimo u »graničnim« govorima (plavsko-gusinjski areal, rožajski sa Poibarjem, te novopazarski areal). Ovi se izuzeci uglavnom odnose na gubljenje opozicije između fonema l, lj, odnosno na umekšavanje izgovora fonema l ispred vokala prednjeg reda (e, i), zatim umekšavanje
fonema č (č>č`/ć) u novopazarskom kraju, ikavski refleks starog glasa jat ( ) u gusinjskom kraju, kao i refleks starih poluglasnika u gusinjskom i plavskom kraju
gdje se i danas čuva poluglasnička boja i gdje vokalski sistem šest fonema (u, i, o, e, a, ae (ili ea). Situacija sa refleksom poluglasnika i čuvanje poluglasničke nijanse predstavlja izvjestan arhaizam u odnosu na ostale sandžačke govore.

Umekšanost fonema l posljedica je uticaja sa strane (albanskog fonološkog sistema, reflektuje se u sredinama gdje je stanovništvo mješovito ili se graniči). Jedna tipično sandžačka fonološa karakteristika je stabilnost spiranta h u svim pozicijama i to samo u govoru bošnjačkog stanovništva, dok se u govoru pravoslavaca ova fonema u nekim regijama, i u nekim pozicijama, gubi. Stabilnost fonema h sandžačke govore najčvršće povezuje sa bosansko-hercegovačkim govorima i sa frekventnom orijentalnom leksikom sandžačke govore uključuje u korpus bosanskog jezika.

U govorima Sandžaka refleksi starog glasa jat ( ) uglavnom su i po pravilu dvosložni (ije, je, odnosno iie, ie). Ovakav refleks je dominantan i može se smatrati
standardnim, što sandžačke govore, takođe, čini bliskim refleksima jata ( ) u bosansko-hercegovačkim govorima. Sem dvosložnog refleksa starog glasa jat ( ), za sandžačke govore karakteristični su, svakako u manjoj mjeri, i drugi refleksi:
diftonski (jednosložni) ie, kao i jednosložni refleksi u pravcu e, pa čak i u pravcu i. Ekavski refleks glasa jat ( ) karakterističan je za novopazarsko - sjenički govorni tip, prvenstveno tamo gdje je on u kontaktu sa susjednim ekavskim govorima. Međutim, u govoru Bijelog Polja sa širom okolinom, kao i u novopazarskom i sjeničkom kraju, i to samo kod bošnjačkog stanovništva, kratko jat ( ) ima refleks e, kao u ekavskim govorima.

Lingvistički reultati pokazuju da je u ovim oblastima govor ijekavsko - ekavski (dugo jat daje refleks ije, kratko jat daje refleks e). U govoru Gusinja i šire okoline, opet samo kod bošnjačkog stanovništva, evidentiran je ikavski refleks starog glasa jat ( ). Ova pojava u nauci o dijalektima i govorima još nije definitivno razjašnjena, a najprije bi mogla biti glasovna evolucija koja je išla pravcem od ie prema i-. Dakle, ovdje ćemo imati: mliko, sino, svića, pisak (= pijesak), liska (= lijeska). Evidentirano je da samo dugo jat ( ) daje refleks i, međutim kratko jat ( ) daje refleks je, što kao posljedicu ima jotovanje dentalnih konsonanata, kao na primjer: ć`erati, đevojka, s`edi, l`eto (ljeto), itd. Gusinjski ikavizam očekuje detaljnija istraživanja, ali u neko mirno buduće vrijeme. Što se tiče akcentuacije u govorima Sandžaka, ona je uglavnom starija štokavska.

Veći dio sandžačkih govora karakteriše sistem od tri akcenta (oba silazna i dugi uzlazni), kao i predakcenatski kvantitet. Plavsko-gusinjski govori pokazuju još arhaičnije stanje, gdje se silazni akcenti javljaju i na ultimi i penultimi. Za zapadnije sandžačke govore karakterističan je i četvoroakcenatski sistem (oba silazna i oba uzlazna) i postakcenatski kvantitet, što ove govore približava standardnoj prozodiji i jezičkom književnom standardu. Međutim, u nekim arealima mjesto silaznih akcenata nije uvijek u funkciji standardne akcentuacije. Akcenatski standard najpotpunije je zastupljen u onim sandžačkim govorima koji pripadaju istočnohercegovačkom dijalekatskom tipu.

Karakteristika nekih sandžačkih govora je, pored ostalog, i gubljenje opozicije između padeža mjesta i padeža pravca. Uvijek je u funkciji oblik akuzativa. U oblasti sintakse padeža, sintakse glagolskih oblika, kongruencije, morfoloških konstrukcija i sličnih kategorija postoje mnoge specifičnosti u govorima Sanžaka. Skoro da je najtipičnija karakteristika i posebnost sandžačkih govora leksički fond obogaćen orijentalnom leksikom, uglavnom turskog, arapskog i persijskog porijekla. Ova se leksika vjekovima adaptirala i srodila sa onom »domaćeg porijekla« u svim lingvističkim dimenzijama.

Preuzeti orijentalni glosarij bio je od velikog značaja jer je u semantičkom smislu upotpunio ono što je nedostajalo dotadašnjem leksičkom fondu. Lingvistička misija orijentalne leksike bila je od ogromnog značaja i ona se danas osjeća kao jedinstven leksički korpus u okvirima sandžačkih govora. S obzirom na zajedničku i neprekinutu sudbinu i život naroda Sandžaka i BiH, ova leksička kategorija uključuje sandžačke govore u bogati rječnik i lingvistički korpus bosanskog jezika.